حسین آذربایجانی، روزنامه نگار و پژوهشگر حوزه رسانه، در گفتگو با همشهری: نگاه امنیتی به رسانه ها، از عمده ترین موانع رشد و توسعه است

قزوین- شیما شاهین فر- خبرنگارهمشهری: خوراک فکری ای که رسانه های یک جامعهبر اساس خط مشی و فکر خود در اختیار عموم مردم قرار می دهند، ضمن آن که بر شکل گیریجریانات فرهنگی و اجتماعی موثر است، به طور دقیق از سوی مردم رصد می شود و بازخوردهایمختلفی را به همراه دارد. محتوای مطالبی که در بخش های مختلف رسانه، اعم از دیداری،شنیداری، مکتوب و مجازی به اندیشه جامعه تزریق می شود، حرکت جامعه را به سمت الگوهایترسیم شده هدایت می کند و مسیر تغییر و اصلاح را هموار می کند. از این رو مدیریت تخصصیو هوشنمندانه این اطلاعات اعم از اخبار، گزارش، فیلم و مستند و برنامه های منتقدانهفرهنگی و اجتماعی و غیره بر اساس جذب مخاطب و سازماندهی فکری او، اصلی ترین رسالت فعالاناین عرصه محسوب می شود. در این باره گفت و گوی همشهری را با «حسین آذربایجانی»، روزنامهنگار مطرح استانی و پژوهشگر محتوای رسانه ها می خوانید؛

شاهین فر: روند فعالیت رسانه های خبری استان را از گذشته تا کنون چگونهارزیابی می کنید؟

آذربایجانی: آغاز فعالیت رسانه ای من، در دولت دوم آقای خاتمی بود که نسبت به 8 سال دولت اصولگرای احمدی نژادبرای مطبوعات و رسانه ها فضای بازتر و اوضاع مطلوب تریداشت.با آغاز دوران ریاست آقای احمدی نژاد بر دولت و محدود شدن فضاهای رسانه ای، تمایل مدیران استانی به همکاری با رسانهها به شدت کاهش یافت، به نحوی که رسانه ها را مزاحم کار خود می پنداشتند در حالی کهدر دولت قبل از آن فضا بازتر بود و مدیران، مسئولیت پذیرتر بودند و خود را در قبالمردم و رسانه ها پاسخگوتر می دیدند. در این دوره رفته رفته آن نگاه پاسخگو از بین رفتو نگاه امنیتی به رسانه ها و به خصوص مطبوعات حاکم شد. البته عملکرد خود رسانه ایهای استان هم در خیلی جاها صحیح نبود و با رفتارهایی همچون اتهام زنی های بی مورد بهیکدیگر، نبود اتحاد میان تشکل ها، تخریب رسانه ها از سوی یکدیگر، حضوربعضی افراد فاقد اهلیت که در نبود نظارت مطلوب خانه مطبوعات، به عرصه رسانه ای استان رسوخ کرده و به دفعات مرتکب کارهای شرم آوری می شوند که آبروی روزنامه نگاران واقعی و دلسوز را هم خدشه دار می کند، همه و همه زمینه را برای تشدید مشکلات و محدودیت ها فراهم کرد.نگاه کاسبکارانه برخی مدیران نشریات به عرصه رسانه، دید تدافعی روابط عمومی ها نسبتبه خبرنگاران، نبود نظارت صحیح بر عملکرد برخی رسانه ها که بعضا حتی مدیران کل را باتهدید وادار به دادن آگهی و رپرتاژ می کردند و نبود اهرمهای برخورد قانونی در دستخانه مطبوعات برای مقابله با افرادی که شان روزنامه نگاری را تنزل می دهند، از جملهمشکلاتی است که در چند سال اخیر موجب افت کیفیت و دور شدن رسانه های استان از رسالتاصلی شان شده است.

شعار مدیران دولت عَدالتو مهرورزی این بود و هست که «چون خدمت می کنم، نیازی به حرف زدن و پاسخگویی ندارم»و این دیدگاه سبب شد تا مسئولان پایین دستی نیز از پاسخگویی به رسانه ها شانه خالیکنند. در این میان سیاه نمایی هایی که در رابطه با اصحاب رسانه در طی 8 سال اخیر صورتگرفت و روزنامه نگاران را مواجب بگیر بیگانگان و برانداز و... معرفی می کرد، نگاه تعاملیمیان مدیران و رسانه ها را از بین برد. در حالی که اگر مطبوعات آزادی بیشتری داشتهباشند، می توانند با نظارت بر عرصه عمومی، از بسیاری از تخلفات مالی و همین اختلاسهایی که الان به وفور دارد رو می شود، پیشگیری کنند و از این بابت در واقع بهدستگاه قضایی و امنیتی کمک هم بکنند.

شاهین فر:در حال حاضر کیفیت رسانه ها را چگونه می بینید؟

آذربایجانی: امروز رسانه ها از جایگاهواقعی خود دور شده اند. هر چند در اوایل دهه 80 رسانه ها فعالیت موثری داشتند اما رفتهرفته این اثرگذاری کاسته شد و در حال حاضر پاسخگو نبودن مسئولان به همراه عافیتطلبی برخی مدیران رسانه ها سبب شده تا رسانه های استان، فعالیتهای تولیدی خود را کمکنند و بدون صرف هزینه از اخبار پوششی خبرگزاری ها استفاده کنند. پایان نامه من درباره تحلیل محتوای رسانه ها بوده و بررسی هایم در سالهای اخیر نشانمی دهد بیش از 85 درصد از مطالب موجود در نشریات قزوین رونوشت از خبرگزاری هاست؛چون رسانه های مکتوب استان تولید خبر را هزینه بر می دانند؛ چه از لحاظ حقوقی کهباید به خبرنگار و روزنامه نگار تولید کننده خبر بدهند، و چه به لحاظ مشکلات ونگاه منفی که مدیران به نقد و خبر تولیدی دارند. بسیاری از نشریات برای حفظ منبع مالیخود از انتقاد کردن و بیان حقایق خودداری می کنند. به هر حال خبر طبق تعریف چیزی استکه کسی می خواهد آن را جایی پنهان کند و مدیران پنهانکار از برملا شدن رازهایشاندر رسانه ها دل خوشی ندارند. یکی دیگر از مسائل موجود نیز اولویت بخشی برخی رسانهها به وجه کاسبکارانه ماجرا و تبدیل برخی نشریات به آگهی نامه و رپرتاژنامه و در مقابلبی توجهی به تخصص، تولید محتوا و حقایق خبری است. برخی نشریات استان بیش و پیش ازآنکه به تولید خبر و پیگیری مشکلات مردم فکر کنند، به گرفتن رپرتاژ و آگهی فکر میکنند؛ خیلی از نشریات استان با اسم تحریریه اساسا بیگانه اند چون افراد غیررسانهای امتیاز نشریه را از صاحب امتیازهای غیررسانه ای اجاره کرده اند و برای کاهش هزینههای تمام شده و افزایش سود، افراد غیرمتخصصی را به کار می گیرند که بدون آموزش و باحفظ سمت، هم منشی هستند، هم آگهی بگیر و هم خبرنگار!! در این فضا است که کیفیت مطالبتا حد امکان تنزل یافته و نشست های خبری به نقل فتوحات مدیران و به به و چهچه رپرتاژبگیران بدل می شود و هیچ مدیری به چالش کشیده نمی شود. از سوی دیگر می بینیم که درحال حاضر خانه مطبوعات حدود 300-400 عضو به عنوان خبرنگار دارد در حالی که حتی 10 درصداز آنها تعریف خبر و اصول خبرنویسی را نیاموخته اند و به اندازه کافی آگاهی و مطالعهندارند. معدود افرادی هم که در این عرصه آموزش می بینند و حرفه ای می شوند، سقف قزوینرا برای رشد و کار کوتاه می بینند و به تهران هجرت می کنند.

شاهین فر:باتوجه به افت و خیزی که در روند فعالیت رسانه ها مشاهده میشود، استقبال و درک مردم از رسانه ها چگونه است؟

آذربایجانی: در قرن 21 و با وجود کانالهای متنوع ارتباطی که در دسترس مردم قرار دارد، نمی توان آنان را ناآگاه و بی اطلاعدانست یا دسترسی شان را به خبر محدود کرد. در شرایط کنونی جهان و شکل گیری دهکده جهانی،نیاز مردم به خبر، همپای نیازشان به نان است و این تقاضای سرسام آور، ضرورت عرضهاصولی و تخصصی آن را جدی تر می کند، چرا که اگر عرضه محدود یا نامطلوب شود، مردم برایآن جایگزین دیگری خواهند یافت که الزاما در راستای منافع ملی نیست. در حال حاضر محبوبیتشبکه هایی چونBBC یاشبکه «من و تو» از همین عامل سرچشمه می گیرد. مردمی که از کانال های خبری داخلکشور سیراب شوند، با صرف هزینه های بسیار سراغ این شبکه ها نمی روند. این در حالی استکه رسانه های داخل کشور تحت نظارت و قائل به قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران هستندو بسیاری از آنها هرگز منافع ملی را زیر پا نمی گذارند؛ اما شبکه های خبری بیگانه بهدلیل تأمین مالی از سوی کشورهای دیگر، حتما منافع ملی آن کشورها را در خبرها وتولیدات خود لحاظ می کنند نه منافع ملی ایران را... از سوی دیگر برخی رسانه ها که ازبودجه عمومی ارتزاق می کنند، با نادیده گرفتن سلیقه و شعور مخاطب، دچار نوعی از بحرانمخاطب شده اند که در علوم رسانه از آن به عنوان «اثر بومرنگ» یاد می شود؛ زمانی کهمخاطب می بیند رسانه ای خبر دروغ یا بی کیفیت به خوردش می دهد، سلیقه، خواست و میزانشعور مخاطب را نادیده می گیرد و سعی در القائات گل درشت و ناشیانه به مخاطب دارد، ضمنآنکه خودش دیگر از آن رسانه استفاده نخواهد کرد، دیگران را هم از آن رسانه منع می کندو استفاده از رسانه دروغگو یا بی توجه به شعور مخاطب را نوعی افت شخصیت برای خود ودیگران می داند. امروز می بینید خیلی از مردم به نگرفتن فلان روزنامه یا ندیدنفلان شبکه افتخار می کنند و این بدترین بلایی است که یک رسانه می تواند سر خودش و سازمانو کشوری که از بودجه اش استفاده می کند، بیاورد.

شاهین فر:چه راهکارهایی در جهت گذر از وضعیت نامطلوب فعلی ارائه می دهید؟

آذربایجانی: ارتقای کیفیت رسانه ها نیازمندتلاش همه جانبه از سوی بخش های مختلف است؛ از این دولت انتظار می رود با توجه به وعدههایی که داده، رکن چهارم دموکراسی را تقویت کند و تا می تواند در چارچوب قانون جلوتهدید و تحدید رسانه های همسو یا غیرهمسو را بگیرد چون رییس جمهور ضامن اجرایقانون اساسی است. تامین امنیت شغلی خبرنگاران و حمایت از کارمندان رسانه های توقیفشده، نگاه عادلانه از سوی قوه مجریه به رسانه ها و پرهیز از شکایت و تذکر کتبی وشفاهی، رایزنی با سایر دستگاه ها برای گشایش فضای نقد و پاسخگویی مسئولان می تواندفضای موجود را منعطف تر کند. علاوه بر این مدیران نیز باید مسئولیت پذیر باشند و نگاه امنیتی به رسانه ها، که از عمده ترین موانع رشد و توسعه است، برداشته شود. از خانه مطبوعاتی که اعضایش با رای مستقیمخودمان انتخاب شده اند هم انتظار می رود به خواسته های اصحاب رسانه رسیدگی کند وسازوکاری بچیند که خود منتخبان رسانه های استان بر رسانه ها نظارت کنند و در مقابلخبرنگاران و روزنامه نگاران استان هم بر عملکرد خانه مطبوعات منتخب خودشان نظارتمستمر داشته باشند. حوزه هایی مثل جذب آگهی از حوزه کار خبری مطبوعات، تفکیک شود وبا افزایش میزان مطالعه و تخصص فعالان این عرصه می توان به افزایش کیفیت تولیداترسانه های استان امیدوارتر بود. بر این باورم که تخصص گرایی، راه برون رفت از تنگناهای رسانه ای در استان است.

** خلاصه ی این مصاحبه در تاریخ29 بهمن 1392 با اندکی ویرایش در روزنامه همشهری چاپ شده است.